CarelBrendel.nl

Het onjuiste bericht van een steniging op de mooie Krim werd wereldwijd geloofd en overgenomen. Een moedwillige mediahype, bedoeld om moslims in diskrediet te brengen? Of gewoon een gevalletje van slordige en klakkeloze journalistiek, waar ook politiek correcte redacteuren zich schuldig aan maakten? Zelf neig ik naar de tweede optie.

Bruisende badplaatsen, adembenemende uitzichten, diepe kloven, geheimzinnige rotssteden, prachtige paleizen. De Krim is een van de mooiste gebieden van Europa. Een streek van een onmetelijke schoonheid – en met veel rondwandelende schoonheden, zoals iedereen zal beamen die wel eens avondje heeft doorgebracht op de strandboulevard van Jalta. Drie keer had ik het voorrecht om dit stukje Oekraïne te mogen bezoeken, één keer namens het Algemeen Dagblad, twee keer als vakantieganger. De laatste avond, vier jaar geleden, brachten we door in een pension in het stadje Bachtsjysaraj. Onder een pergola in de warme avondlucht serveerde onze Tataarse gastvrouw overheerlijke koolrolletjes – hét streekgerecht tussen Donau en Dnjepr – en een goed glas Krimwijn.

Bachtsjysaraj is de oude hoofdstad van de Krim-Tataren. Hier staat het schitterende paleis van de Khans met de door dichter Aleksandr Poesjkin bezongen fontein. De Russen veroverden het schiereiland aan het einde van de achttiende eeuw. De Tataren, een Turkse taal sprekende moslims, waren hier in de meerderheid tot de Krimoorlog. Daarin kozen zij partij vóór de Turken, Britten en Fransen en tegen de Russen. Het gevolg daarvan waren drastische etnische zuiveringen, waarbij de recente Balkan-oorlogen in het niet vallen. (Leestip hierover: De Krimoorlog van Orlando Figes).

De grootste slag voor de Krim-Tataren kwam op 18 mei 1944. Als straf voor hun veronderstelde collaboratie met de Duitsers werden 200.000 inwoners van het schiereiland op bevel van Stalin opgepakt. De treinen reden naar het oosten, naar de binnenlanden van Oezbekistan. Bij deze deportatie kwam bijna de helft van de bevolking om. In 1967 werden de aantijgingen tegen de Krim-Tataren eindelijk ingetrokken. Desondanks mochten de gedeporteerden en hun nakomelingen nog niet terugkeren. Atoomwetenschapper en dissident Andrej Sacharov zette zich in voor deze geplaagde bevolkingsgroep. Pas met de komst van Gorbatsjov konden de Tataren teruggaan naar hun vroegere woongebieden. Deze terugkeer is relatief rustig verlopen. Krim-leider Mustafa Abdülcemil Qirimoglu staat bekend als een gematigde en geweldloosheid predikende politicus. Zijn achterban is in de Sovjet-tijd vergaand geseculariseerd. Over fundamentalisme op het zonnige schiereiland wordt zelden iets vernomen.

Tegen deze achtergrond had ik vorige week grote twijfels over het nieuws dat de 19-jarige Katya Koren op de Krim was gestenigd als straf voor haar deelname aan een missverkiezing. Als bron voor alle berichten fungeerde de Britse krant Daily Mail. Omdat ik geen andere bron tegenkwam, begon ik te googelen op Oekraïense sites, maar daar kwam ik geen Katya Koren tegen. Ik riep de hulp in van een Facebook-vriendin uit de Verenigde Staten. Zij bezorgde mij de volgende morgen het eerste uit het gebied zelf afkomstige bericht over de dood van Ekaterina Koren. Hier kwamen wel degelijk de woorden ‘shariata’ en ‘wahhabitov’ in voor, aanleiding voor mij om voorbarig te concluderen dat het toch niet om een hoax ging.

In de loop van 1 juni kwamen de oorspronkelijke twijfels toch weer bovendrijven, mede door discussies met antropoloog Martijn de Koning, ook wel bekend onder de geuzennaam ‘Dr. Kromzwaard’. Hij vond het onwaarschijnlijk dat een meisje met de christelijke voornaam Ekaterina onderworpen zou zijn aan de sharia. Opnieuw sloeg ik aan het zoeken en ontdekte nu een gedetailleerd nieuwsbericht. Een woordvoerder van het ministerie van binnenlandse zaken van de autonome regio Krim meldde daarin uitdrukkelijk, dat het in het geval van Katya Koren om een ordinaire roofmoord ging – waarschijnlijk door een obsessieve stalker – en niet om een steniging op grond van de sharia. Website Sargasso bracht op 2 juni verslag uit over een Russische journalist, die eerder al had aangetoond dat het om een hoax ging. Website Wij Blijven Hier meldde dit met luide verontwaardiging: ‘Hoe een onzinverhaal door de ‘kritische journalistiek’ de wereld in wordt geslingerd. Het valse bericht circuleert reeds op internet, en het idee is al in de hersenen van talloze bange burgers gezaaid, alwaar het de onderbuiken beïnvloedt.”

Kwam de hoax alleen maar voort uit islamofobie? Opvallend is dat niet alleen ‘rechtse’, doorgaans van islamofobie betichte bladen als de Telegraaf en Elsevier, maar ook andere, meer voorzichtige media als het ANP, De Pers, de Volkskrant en vele regionale bladen het nieuws plaatsten op hun website of in de papieren krant – ‘slaafs’ in de woorden van Wij Blijven Hier. Het ANP zette het nieuws op 31 mei in de loop van de avond op het net. Dat andere media in zo’n geval ‘slaafs’ volgen is overigens niet uitzonderlijk. Het nationale persbureau geldt in de Nederlandse journalistiek als een betrouwbare bron. Bureauredacteuren hebben niet de gewoonte om ANP-berichten te checken. Ze gaan blindelings uit van de zorgvuldigheid van hun Haagse collega’s.

Maar hoe kan dan toch zo’n broodje-aap-verhaal door de mazen van het net glippen? Het antwoord is simpel. De journalistiek is op zijn tijd een brave verspreider van ‘urban legends’. Etnoloog Theo Meder, de broodje-aap-specialist van het Meertens Instituut, vertelde me eens dat hij de kranten dagelijks nakijkt. Zijn aandacht gaat vooral uit naar vreemde berichten uit exotische verre landen; het soort berichten die nauwelijks te checken zijn en afkomstig zijn uit gebieden, waar ook de bereisde redacteur buitenland weinig van weet. Met enige regelmaat, zei hij, melden media, dat een bruidegom in pak weg Iran wordt beetgenomen op een trouwpartij. Na het oplichten van de sluier blijkt dat hij niet aan de mooie dochter, maar aan haar oerlelijke zuster is gekoppeld. Het is een herhaling van een van de alleroudste urban legends, het bijbelse verhaal van Jakob, die door zijn oom Laban werd bedrogen. Door een sluiertruc moest de aartsvader met Lea trouwen. Daarna moest Jakob nog zeven jaar hard werken voor zijn huwelijk met Rachel.

Ook kwaliteitskranten zijn niet immuun voor een ‘broodje aap’. De Volkskrant publiceerde in 1996 een grote reportage over de mysterieuze verdwijning van Nadja Wepper uit Düren, die ontvoerd zou zijn in Eurodisneyland bij Parijs en pas een dag later verdoofd en met geverfde haren zou zijn teruggevonden. De redactie realiseerde zich niet dat een wilde freelancer hen een klassieke urban legend had voorgeschoteld. In de hype rond Dutroux kwam de ‘scoop’ echter als geroepen, vertelde hoofdredacteur Pieter Broertjes. “We hadden de idee dat we hiermee in de roos schoten.”

Urban legends, doceerde Meder destijds, spelen in op algemeen levende angsten. Vandaar de verhalen over meisjes die in Parijs verdwenen en eindigden als blanke slavinnen (de jaren 50-variant van de moderne loverboy), over slangen in de ballenbak bij Ikea, over ontvoeringen in het kindvriendelijke Disneyland, en nu over de steniging van een jonge miss op de Krim. Die verborgen angsten leiden inderdaad tot slordige journalistiek. Maar rechtvaardigt dat ook het gemakzuchtige slachtofferisme in de zaak-Katya Koren?

De Daily Mail, de westerse aanjager van de stenigingshoax, meldde een dag later, dat de ‘schoonheidskoningin’ was vermoord en beroofd door een medeleerling, die obsessief verliefd op haar was. De krant schreef nu ook dat er volgens deskundigen nooit sprake is geweest van religieus geweld op de Krim. Zoals wel vaker met onbetrouwbaar nieuws, is de verkapte rectificatie niet door de Nederlandse kranten overgenomen; ook niet door het ‘doorgaans betrouwbare’ ANP en dus ook niet door zijn ‘slaafse’ afnemers. Te vrezen valt dat de canard nog heel lang een eigen leven zal leiden op internet.